کابوس زلزله در زمین‌های لرزان حاشیه شهر مشهد!
محله‌های فرسوده و بافت‌های مسئله‌دار شهرهایمان در جریان ناهماهنگی‌ها و نبود تعامل بین‌بخشی، همچنان فرسوده‌تر می‌شوند.
وقتی مشهد زلزله می‌شود، لرزش در منطقه ۵ متفاوت از آن چیزی است که در دیگر مناطق شهر دیده می‌شود. تفاوتی که بیشتر از هر زمان دیگری می‌تواند ترسناک باشد و حتی منجر به یک فاجعه بزرگ شود؛ فاجعه‌ای که می‌تواند خانه‌های در یک روز ساخته‌شده و بدون هیچ استانداردی را در کسری از ثانیه نابود کند و خسارت‌های جبران‌ناپذیر جانی و مالی به شخص وارد کند.
مثال خیلی کوچکش این است که مقداری از میل آجرپزی معروف منطقه ریزش می‌کند. بافت فرسوده حاشیه شهر بیشتر از هر نقطه دیگر، مستعد فاجعه است.
محله‌های فرسوده و بافت‌های مسئله‌دار شهرهایمان در جریان ناهماهنگی‌ها و نبود تعامل بین‌بخشی، همچنان فرسوده‌تر می‌شوند، اما حرکت لاک‌پشتی پروژه نوسازی بافت‌های فرسوده و عدم تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های دقیق، موجب شده است که اقدامات انجام‌شده تاکنون اثربخشی لازم را نداشته باشد و فرصت‌ها درمیان اختلاف‌نظر‌های سازمان‌ها و دستگاه‌های متولی به سرعت برق و باد از دست برود تا به هنگام وقوع حادثه، فقط افسوس‌ها باقی بماند.
بافت فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی؛ دغدغه اصلی مدیریت شهری
امروز خطر وقوع زلزله در بافت‌های فرسوده شهری و سکونتگاه‌های غیررسمی که با نام حاشیه شهر شناخته می‌شوند، به دغدغه اصلی مدیران شهری تبدیل شده است؛ چرا‌که براساس بررسی‌ها، وقوع زلزله در بافت‌های فرسوده و حاشیه شهر خسارت‌های سنگینی به بار خواهد آورد؛ به همین دلیل سنددار کردن املاک، یکی از اقدامات مدیریت شهری به‌منظور سامان‌دهی و مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده و حاشیه شهر مشهد است.
براساس مطالعات و بررسی‌های انجام‌شده، مهم‌ترین تهدید بافت‌های فرسوده و حاشیه شهرها، خطر وقوع زلزله است که در شرایط کنونی معقول‌ترین و کارآمدترین راه برای کاهش آسیب زلزله، بازسازی این بافت‌هاست.
ساختمان‌هایی که به‌صورت غیر‌قانونی در حاشیه شهر مشهد احداث شده‌اند، نیز استقامت و استاندارد پایداری دربرابر زلزله ندارند و همین موضوع باعث شده است که مدیریت شهری با تمام توان درراستای سامان‌دهی بافت‌های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی و کاهش خسارت‌های احتمالیِ ناشی از وقوع زلزله گام بردارد.
مشهد؛ دارنده رتبه سومِ بیشترین بافت فرسوده در سطح کشور
کل مساحت بافت‌های فرسوده در ایران، حدود ۶۳ هزار هکتار است که از این میزان، مشهد با ۲ هزارو ۲۹۲ هکتار و دارا بودن ۶/۳ مساحت کشور، سومین رتبه را به‌لحاظ داشتن بیشترین بافت فرسوده در سطح کشور از آن خود کرده است، اما سوالی که در این بین مطرح می‌شود، این است که آیا ما در شهر و به‌خصوص منطقه ۵ گسلی داریم و باید نگران تحرکاتش باشیم؟
پاسخ، مثبت است، اما خطر کدام گسل بیشتر است؟ میزان فعالیت گسل شمال مشهد از میزان فعالیت گسل جنوب این شهر کمتر است؛ البته گسل شمال هم گسلی فعال است و باید همیشه آن را یک خطر جدی درنظر بگیریم. گسل شمال مشهد که گاهی با نام گسل توس هم شناخته می‌شود، بعضی مناطق این شهر مثل مناطق نزدیک به قاسم‌آباد، خواجه‌ربیع و حتی همین گلشهر را که مسکونی نیز هست، دربر می‌گیرد.
به‌جای کاهش نظارت برروی ساخت‌وساز، تسهیلات بدهید
دکتر نبی‌زاده، متخصص زلزله‌شناسی که در منطقه ما سکونت دارد، در این‌باره می‌گوید: شما فرض کنید از مناطق شمال مشهد که کمتر توسعه یافته است، کم‌برخوردار است و همچنین بافت فرسوده در آن بیداد می‌کند، یک گسل زلزله نیز بگذرد.
آن هم در بافت‌های فرسوده‌ای با تراکم جمعیتی و رعایت نشدن اصول شهرسازی در طراحی‌های شهری آن منطقه که با کوچه‌های باریک و کم‌عرض ایجاد شده‌اند. حال تصور کنید اگر یک روز خدای‌ناکرده در این محدوده زلزله‌ای رخ دهد، چه فاجعه‌ای به بار می‌نشیند.
این مهم را بگذارید کنار اینکه در این نقاط، نظارت دقیقی هم بر ساخت‌وساز‌ها صورت نمی‌گیرد. با بعضی مسئولان که صحبت می‌کنم و می‌پرسم که چرا نظارت‌ها آن‌طور که باید، دقیق نیست، جوابشان این است که اگر بخواهیم در نظارت‌ها شدت عمل داشته باشیم، خانواده‌های پرجمعیت و کم‌برخوردار این منطقه نمی‌توانند صاحب‌خانه شوند.
ما کمک می‌کنیم که این‌ها بتوانند صاحب خانه شوند. این موضوع مثل این است که شما یک دستگاه موتورسیکلت را به یک نفر بدهید که امکانات ایمنی اولیه مانند کلاه ایمنی و گواهی‌نامه را ندارد. این روش درست نیست و بهتر است به‌جای اینکه شدت نظارت‌ها را کم کنید، تسهیلاتی را مطابق با شرایط این فرد دراختیارش قرار دهید تا بتواند خانه و سقفی مطمئن برای خود و خانواده‌اش بسازد.
زلزله می‌تواند ۳۰۰ هزار کشته در بافت فرسوده به‌جای بگذارد
دکتر نبی‌زاده در پاسخ به این سوال که بافت فرسوده منطقه ۵ را چطور می‌بینید و چه راهکاری برای بهبود وضعیت آن دارید، می‌گوید: با توجه به تراکم جمعیتی که در بافت این نقطه شهر است، اگر زلزله‌ای در این مناطق صورت بگیرد، ما میزان تلفات فراوانی خواهیم داشت.
زمانی که در بم، زلزله هفت‌ریشتری رخ داد، از جمعیت نزدیک به صدهزارنفری آن یک‌سوم فوت شدند. شما همین ماجرا را برای بافت فرسوده مشهد فرض کنید. هر دو منطقه، بافت فرسوده و توسعه‌نیافته دارند با این تفاوت که ما در بافت فرسوده مشهد با تراکم جمعیتی به‌مراتب بیشتری مواجه هستیم؛ این یعنی با توجه به جمعیت یک‌میلیونی حاشیه شهر درصورت بروز حادثه، با حدود ۳۰۰ هزار کشته روبه‌رو خواهیم بود و این مساوی است با یک فاجعه جهانی.
وی درباره اینکه بافت فرسوده، توان مقاومت دربرابر زلزله بیشتر از پنج ریشتری را ندارد، می‌گوید: زلزله در دو حالت بررسی می‌شود؛ یکی در میزان شدت واردشده و دیگری در مدت زمان لرزش، ولی درمجموع بافت فرسوده مشهد دربرابر زلزله بیش از ۵ ریشتری آسیب‌پذیر است.
در برابر زلزله بیشتر از ۵/۵ ریشتر تخریب دارد. زخمی و منجر به فوت هم به‌صورت محدود دارد و وقوع زلزله بیش از ۶ ریشتری با مدت زمان ۴۰ تا ۷۰ ثانیه، حتما تلفات بسیاری در این بافت به‌دنبال خواهد داشت.
راهکاری برای مقابله با این بحران هست؟
نبی‌زاده ادامه می‌دهد: ما درمورد ایمنی دربرابر زلزله با دو موضوع بافت فرسوده و ساخت‌وساز‌های شهری مواجه هستیم. باید طرح‌های درنظر گرفته‌شده مشخص باشد. سرنوشت بافت فرسوده که مشخص است، اما درباره ساخت‌وساز‌ها باید بگویم که لازم است اصول ایمنی را رعایت و از تجهیزات مدرن و درست استفاده کنیم و از استاندارد‌های مهندسی شکل‌گرفته برای ساخت یک سازه و درنهایت برای ساخت شهرمان بهره بگیریم.
این مسئله تنها ۳ تا ۵ درصد کل هزینه‌ها را افزایش می‌دهد، بنابراین با اعمال تغییراتی می‌توانیم امنیت ساخت‌وساز‌ها را افزایش دهیم و خطر‌های ناشی از بلایای طبیعی را کم کنیم.
وی در ادامه می‌افزاید:، اما درمورد راهکار‌های مقابله با بحران، ابتدا باید مدیران و مسئولان ما در حوزه ایمن‌سازی شهری و مدیریت بحران و پدافند غیرعامل به یک باور برسند. پس از باور نوبت می‌رسد به آموزش مسئولان و مدیران.
چون این گروه همیشه با مبلمان شهری سروکار دارند، باید در همه زمینه‌ها دارای اطلاعات باشند. اگر بتوانیم به یک باور و آموزش درست دست پیدا کنیم، می‌توانیم با صرف کمترین هزینه، بیشترین بهره را ببریم.
برای بافت فرسوده هیچ برنامه‌ای وجود ندارد
این متخصص زلزله‌شناسی با انتقاد از اینکه در مدیریت شهری، طرحی برای مقاوم‌سازی بافت فرسوده وجود ندارد، می‌گوید: بافت فرسوده معضلی است که هیچ طرح و برنامه‌ای برای آن درنظر گرفته نشده است و هر آن ممکن است تخریب شود. یک قسمت از بافت فرسوده را ما در مرکز شهر و اطراف حرم مطهر رضوی می‌بینیم که به‌دنبال تغییر آن هستند، اما مسائلی نظیر تملک، این روند را کند کرده است.
موضوع دیگر قابل گفتگو درباره بافت فرسوده و حاشیه شهر، تراکم گسترده جمعیتی در آن است. طبق آمارها، جمعیتی بالغ‌بر یک میلیون نفر در حاشیه مشهد ساکن هستند. این یعنی جدای از تبعات فرهنگی و اجتماعی بافت فرسوده، اگر در حاشیه این شهر زلزله‌ای رخ دهد، ما با یک فاجعه انسانی روبه‌رو خواهیم شد.
سنددار کردن املاک؛ راهکاری برای مقاوم‌سازی بافت فرسوده
مدیر سامان‌دهی بافت‌های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی شهرداری مشهد می‌گوید: بافت‌های فرسوده و حاشیه شهر از آسیب‌پذیرترین بافت‌ها دربرابر حوادث طبیعی ازجمله زلزله است.
مسعودرضا مشرقی می‌افزاید: به‌دلیل اینکه ساخت‌وساز‌ها در مناطق حاشیه مشهد و سکونتگاه‌های غیررسمی بدون گرفتن مجوز انجام گرفته است، واحد‌های مسکونی احداث‌شده در این مناطق، پایداری و استحکام بنا را ندارد.
وی با بیان اینکه اقدامات لازم برای مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده و حاشیه شهر را شهرداری مشهد انجام می‌دهد، خاطرنشان می‌کند: این موضوع در اولویت سیاست‌های مدیریت شهری و دوره چهارم شورای اسلامی شهر مشهد قرار گرفته و برنامه‌ریزی‌های لازم هم صورت گرفته است.
مدیر سامان‌دهی بافت‌های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی شهرداری مشهد می‌افزاید: سنددار کردن املاک، یکی از اقدامات مدیریت شهری به‌منظور سامان‌دهی و مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده و حاشیه مشهد است.
سکونتگاه‌های غیررسمی، معابر کم‌عرضی دارند
مشرقی با اشاره به اینکه بیشتر واحد‌های مسکونی واقع در بافت فرسوده و حاشیه مشهد استحکام لازم را ندارد، می‌گوید: با سنددار شدن اراضی و املاک واقع در سکونتگاه‌های غیررسمی، از ساخت‌وساز‌های غیرمجاز جلوگیری شده و زمینه نظارت بر نحوه ساخت واحد‌های مسکونی فراهم می‌شود.
وی می‌افزاید: بافت‌های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی، متراکمند و معابر کم‌عرضی دارند که این موضوع در نحوه خدمت‌رسانی به حادثه‌دیدگانِ حوادث احتمالی، خلل ایجاد می‌کند.
مدیر سامان‌دهی بافت‌های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی شهرداری مشهد با بیان اینکه در برخی معابر حاشیه شهر امکان عبور خودرو‌های امدادرسان وجود ندارد، تصریح می‌کند: برنامه‌ریزی‌ها برای سامان‌دهی مناطق حاشیه‌ای شهر و تعریض معابر انجام گرفته است و اقدامات لازم هم در حال اجراست.
در سال جاری با اختصاص اعتبارات لازم، معابر محله پورسینا در منطقه شهیدرجایی بازگشایی شد تا درصورت بروز حوادث احتمالی، امکان عبور خودرو‌های امدادی وجود داشته باشد.
* این گزارش دوشنبه ۲۱ فروردین ۹۶ در شمـاره ۲۴۰ شهرآرامحله منطقه ۵ چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
محله خاتم‌الانبیا (ص)؛ یادگار روستای ابراهیم‌آباد 
خانواده‌ام مخالف موتورسواری من بودند 